Kłaj
Sołtys:
Adam Wantuch
Powierzchnia: 3367 ha
Wiadomości ogólne
Kłaj położony jest w zachodniej części Kotliny Sandomierskiej, na jej południowym obrzeżu, w mezoregionie Doliny Raby. Ale najbardziej na zachód wysunięty skraj wsi (przy granicy z Szarowem) sięga już wstępnych wzniesień mezoregionu Wysoczyzn Przykarpackich, tutaj - Wysoczyzny Wielicko-Gdowskiej. Na ogólną długość około 4,5 km południowej granicy Kłaja, zaledwie 600 m stanowi Raba, reszta przypada na Targowisko. Natomiast północną granicę wsi optycznie stanowi dość wyrównana linia południowego skraju głównego kompleksu Puszczy Niepołomickiej. W rzeczywistości jednak granica Klaja wbiega tam głęboko w leśne ostępy, obejmuje środkową część Puszczy, północno-wschodnie obrzeże torfowiska Błoto oraz uroczyska puszczańskie: Gibiel, Grójec, Kowalina, Kozi Las, Lipowiec, Na Poszynie, Poszynka, Wielki Pagórek, Wilczy Las, Załęcze, Zamlynie i Żółty Pagórek. Większa część terenu wsi i należące do niej uroczyska puszczańskie, pod względem geologicznym zostały ukształtowane w okresie zlodowacenia środkowopolskiego i bałtyckiego, jako stożek napływowy Raby. Raba od Kłaja płynęła wówczas na północ, a później stopniowo przesuwała się ku wschodowi. Jest to tak zwana terasa wyższa, obecnie całkowicie wolna od zalewów Raby i Wisły. Po ustąpieniu z terenu Polski lodowców, Raba w terasie tej wyżłobiła sobie nową dolinę.
Kłaj, podobnie jak sąsiednie Targowisko, rozwinął się na południowym skraju terasy wyższej, opadającej na dno zalewowej Doliny Raby, gdzie usadowiły się najbardziej na południowy wschód wysunięte przysiółki wsi, jak na przykład Goły Brzeg. Krajobraz tej terasy tworzy malowniczy półokrąg, otaczający wgłębiony i podmokły rodzaj kotlinki, otwartej ku wschodowi -w kierunku Doliny Raby. Osobliwością geologiczną Klaja, a właściwie jego puszczańskiej części, jest wzniesienie Kobyla Głowa, położone około 3 km na północ od stacji kolejowej. Kobyla Głowa ma charakter ostańca, jedynego w Puszczy Niepołomickiej pagóra morenowego z okresu pierwszego zlodowacenia krakowskiego, które ocalało w trakcie późniejszej erozji. Na południe od przysiółka Goły Brzeg i w bezpośrednim jego sąsiedztwie, rozlewa się jedno z najdłuższych i najbardziej okazałych rablsk, czyli starorzeczy Raby. Od głównego koryta Raby zostało ono w latach siedemdziesiątych odcięte w górnym biegu tamą, a nowe poprowadzono przekopem, u północnego podnóża wzgórza Chełm. Sztuczny przekop liczy 0,5 km. Zakole rabiska meandruje na długości prawie 2,5 km. Głębokie koryto starorzecza wypełnione jest wodą, a jego pobrzeże porośnięte trudnymi do przebycia chaszczami. Wnętrze zakola ma charakter pagórka meandrowego, odciętego od macierzystej Wysoczyzny Szczepanowskiej. Obecnie czynne jest tam żwirowisko. Na południe od centrum wsi przebiegają dwie arterie komunikacyjne: droga do Bochni przez Proszówki do Niepołomic i linia kolejowa z Krakowa do Tamowa i Przemyśla.
W Kłaju znajduje się przystanek kolejowy. Wzdłuż historycznego centrum wsi prowadzi stara droga, łącząca lewobrzeżne wsie nadrabiańskie: Damienice, Cikowice, Stanisławice i Kłaj, z odnogą do Targowiska i Grodkowie. Wieś ma charakter ulicówki, którą tworzą równoleżnikowe ulice: Wiejska i Goły Brzeg. Tam też ukształtowała się historyczna osada. W latach siedem- i osiemdziesiątych utworzone zostało nowoczesne centrum wiejskie. Stoją tam dwa okazałe budynki Urzędu Gminy, Wiejski Dom Kultury, Wiejski Ośrodek Zdrowia, pawilony handlowe itp. W 1996 r. gmina Kłaj znalazła się w czołówce gmin polskich, szczególnie dbających o ochronę środowiska przyrodniczego. Poza historycznym i nowym centrum, na obszarze wsi wykształciło się kilka dużych, ale rozproszonych przysiółków, wśród nich: Podlas i Goły Brzeg (w pobliżu Stanisławie), Gęsiamia i Gradobicie (zwany też Gradowicami, Gradowicią, Gradowiedzem - oba w pobliżu Szarowa) oraz Grzybówka (między przystankiem kolejowym PKP a nowym centrum). Kłaj, łącznie z przysiółkami, można nazwać skansenem drewnianego budownictwa wiejskiego, charakterystycznego dla wsi, leżących wokół Puszczy Niepołomickiej, w widłach Wisły i Raby. W Kłaju znajduje się ponad sto takich budynków, w tym co najmniej 30 uznanych zostało za zabytkowe (pochodzą z końca XIX i początku XX w.) oraz cztery całe zagrody (z przełomu XIX i XX w.). Są to domy parterowe, budowane na zrąb, z wydatnymi okapami, podpartymi wysuniętymi belkami stropowymi, tynkowane, oszalowane. Dużo jest też domów z bierwionami odkrytymi, z barwnymi ogaceniami (uszczelnione gliną lub pakułami), niektóre malowane na siwo. W porównaniu z innymi sąsiednimi wsiami (Szarów, Stanisławice) stosunkowo mało z nich posiada ganki lub oszklone werandy od frontu. Wieś jest stosunkowo dobrze zagospodarowana. Oprócz obiektów w nowym centrum, we wsi znajdują się: Zakład Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych przy ul. Goły Brzeg, Zakład Przemysłu Drzewnego "Furnel International Ltd" spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, duża Szkółka Drzewek Leśnych o powierzhni 5,5 ha przy leśnictwie Kłaj (przy ul. Dębowej) oraz Jednostka Wojskowa nr 2515
Historia
Książe Konrad Mazowiecki w dokumencie z 1242 r. wyznaczył granicę posiadłości klasztoru Bożogrobców w Miechowie we wsi Mszczęcin (dziś przysiółek Niepołomic nad Wisłą, na wschód od miasta), wraz z częścią książęcego lasu, który nazywają Klag. Z kolei w 1262 r. książę Bolesław Wstydliwy zezwolił klasztorowi Benedyktynek w Staniątkach na swobodny wyrąb jakich kolwiek drzew w lesie naszym zwanym pospolicie Clay (chodziło o część lasu na północ od Targowiska - po Wisłę w okolicy Niepołomic). W dokumencie zaś z 1270 r. wspomniano o części lasu, który Clay nazywają. Ponieważ w tym ostatnim dokumencie chodziło o las w okolicy dzisiejszych wsi Dziewin i Drwinia (a wcześniej wymieniony Mszczęcin leżał na przeciwległym skraju Puszczy Niepołomickiej), z przytoczonych wzmianek można wysnuć wniosek, że w XIII w. "Klagiem" i "Clayem", czyli Kłajem, nazywano całą dzisiejszą Puszczę Niepołomicką. Zatem albo las Kłaj nadał nazwę później powstałej osadzie, albo osada lasowi. Bardziej prawdopodobna jest druga wersja. Można uznać prawie za pewnik, że Kłaj stanowił wówczas ośrodek administracyjny lasów książęcych, od niego nazwanych "lasem Clay". Pośrednio może o tym świadczyć fakt, że wkrótce po założeniu zamku w Niepołomicach tam przeniosło się centrum zarządzania okolicznymi królewszczyznami. Wówczas nazwa "las Kłaj" zanikła, a przyjęła się nazwa "las niepołomski" (1393 r.) lub "puszcza niepołomska" (1441 r.). Później określeń: "niepołomski" lub "niepołomicki" używano na zmianę, równorzędnie. A wieś Kłaj pozostała. W. dokumencie z 1262 r. mowa jest o dziesięcinie, którą wieś Clay płaciła na rzecz klasztoru Bożogrobców w Miechowie. Jest to pierwsza znana wzmianka o wsi Kłaj, a więc nieomal równoczesna z "lasem Klaj"'. Klasztor ów miał też tutaj dwie własne zagrody. Zatem osada musiała istnieć już znacznie wcześniej. W początkowym okresie dziejów wsi nie jest jednak w pełni wyjaśniona sprawa jej własności. Prawdopodobnie przed 1360 r. klasztor Bożogrobców, oprócz dwóch zagród - posiadł część Kłaja. Większość jego obszaru należała zapewne do księcia krakowskiego, chociaż pierwsza pewna wiadomość o wsi jako królewszczyźnie pochodzi dopiero z 1419 r. Podrzędcym niepołomickim (czyli zarządcą okolicznych dóbr wówczas królewskich) był dziedziczny sołtys z Kłaja, Mikołaj Flak. W ciągu XV i na początku XVI w. sołtysi Kłaja mieli duże znaczenie. Często stanowisko to pełnili dziedzicznie i tytułowali się nawet dziedzicami z Kłaja, a w drugiej połowie XV w. byli tenutariuszami (dzierżawcami) królewskiego Pierzchowca i przybrali nazwisko Kłajskich. Królewszczyzną Kłaj pozostał do pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. W 1773 r. przejął go rząd austriacki na rzecz skarbu państwa i wraz z innymi dawnymi dobrami koronnymi aż do I wojny światowej wchodził w skład rządowego dominum niepołomickiego. Na przełomie XVIII i XIX w. pierwszy austriacki starosta cyrkułu bocheńskiego, Józef Baum von Appelshofen, zwolennik germanizacji Galicji, na podstawie uniwersałów i dekretów cesarskich, sprowadził do cyrkułu wielu niemieckich kolonistów i osadził ich w niektórych dawniej koronnych wsiach. Kilkunastu takich kolonistów osiedliło się również w Kłaju. Część Kłaja, należąca do bożogrobców, miała wspólna historię z Targowiskiem.
Kościół pod wezwaniem św. Józefa Robotnika
Przy głównym wejściu do kościoła, stojącego na wzniesieniu w środkowej części wsi, na tablicy epitafijnej czytamy: Śp. ks. kanonikowi / Boguchwałowi / Kołodziejczykowi / budowniczowi tej świątyni /pod wezwaniem św. Józefa/ Robotnika/- za 39-letnią/posługę kapłańską w Kłaju/w drugą rocznicę śmierci / tablicę tę ufundowali / wdzięczni parafianie / Kłaj, 20.Y.1994 r.
Do 1350 r. Kłaj należał do parafii w Chełmie, a następnie przez kilka wieków - w Niepołomicach. W 1914 r. w Kłaju wybudowano niewielki drewniany kościół, a w 1918 r. erygowano odrębną parafię. Pierwszym proboszczem został ksiądz Andrzej Szponder. W dniu 19 czerwca 1960 r. poświęcono kamień węgielny pod budowę nowego, murowanego kościoła, według projektu Antoniego Mazura. W 1967 r. świątynię ukończono, a stary kościół rozebrano. Konsekracji nowego kościoła dokonał w dniu 25 czerwca tego roku arcybiskup krakowski Karol Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II. Kościół ma awangardową architekturę. Wewnątrz znajdują się trzy ołtarze drewniane z poprzedniego kościoła. W 1974 r. wybudowano wieżę kościelną z betonu.
