AktualnościPrzemyśl był królewskim miastem I Rzeczypospolitej i stolicą ziemi przemyskiej wchodzącej w skład województwa ruskiego, z historią tak bogatą jak historia Polski i państw ościennych, rubieży wschodniej. Miasto leżało na szlaku handlowym z południa na północ i ze wschodu na zachód, co stanowiło o jego wielkim znaczeniu ekonomicznym i strategicznym stanowiącym łakomy kąsek dla władców środkowo – wschodniej Europy począwszy od IX wieku aż po czasy współczesne.
Pierwsze wzmianki źródłowe dotyczące Przemyśla znajdujemy w tzw. „Powieści dorocznej” z roku 6489 kalendarza starocerkiewnego bizantyjskiego ( według naszego kalendarza z roku 981), w których to zapiskach możemy przeczytać o odebraniu Lachom Przemyśla, Czerwienia i innych grodów przez Włodzimierza Wielkiego w tymże roku. Z tych zapisków można wywnioskować, że wcześniej Przemyśl należał do Polaków ( czytaj do Piastów, czyli Mieszka I, bowiem w latach 70 X wieku Mieszko umocnił swoje panowanie u zbiegu rzek Wisły i Sanu, czego potwierdzeniem jest budowa w tym okresie grodu w Sandomierzu).
Po utracie Przemyśla w 981 na rzecz Rusi, miasto odzyskał dla Polski Bolesław Chrobry podczas swojej słynnej wyprawy kijowskiej. W 1031 Przemyśl został ponownie włączony do Rusi. W Polsce toczyła się wówczas walka o władzę między synami Bolesława Chrobrego, Bezprymem najstarszym synem Chrobrego i Mieszkiem II, który skorzystał z pomocy księcia kijowskiego Jarosława Mądrego, ten z kolei w trakcie walk między braćmi zajął Grody Czerwieńskie i Przemyśl. Po śmierci księcia Jarosława ziemię przemyską odziedziczyli jego synowie; Włodzimierz Jarosławowicz i Rościsław Rurykowicz.
Czterdzieści lat po zajęciu Przemyśla przez księcia kijowskiego Jarosława Mądrego, gród został zdobyty przez króla Bolesław Szczodrego i powrócił w granice państwa polskiego. W 1071 król Polski interweniował na Rusi na rzecz swojego kuzyna Izasława I, walczącego z braćmi o tron kijowski. W trakcie walk, latem 1071, po długim oblężeniu zajął on Przemyśl. Jan Długosz w swojej kronice tak opisuje zdobycie Przemyśla przez Bolesława Szczodrego w 1071: Było to miasto podówczas potężne, wielką liczbą obywateli miejscowych i przybyłych osiadłe i we wszelką broń zaopatrzone, obronne rowy głębokimi i okopami znacznej wysokości, tudzież rzeką Sanem płynącym od północnej strony miasta. Czwartego dnia, gdy Rusini cofnęli się do twierdzy, opanował Bolesław miasto i rozkazał oblec zamek i ludem zbrojnym osaczyć go dokoła. A lubo Rusini bronili go z wielką usilnością, nie przestał jednak szturmować, lecz zdobycie było rzeczą trudną, gdyż i położeniem samym i wieżami silnie był obwarowany. Stracił więc całe lato na obleganiu, przewidując jak się rzeczywiście stało, że głodem przymusi Ruś do poddania. Poddał się zamek już u schyłku lata wymówiwszy sobie, że ludzie załogi zostawieni przy życiu wyniosą z sobą, tyle, ile każdy z nich udźwignąć zdoła. Król opuszczoną fortecę przezimował tam z rycerstwem.
Prawdopodobnie w 1072 Bolesław Szczodry ustanowił w Przemyślu biskupstwo, mianując biskupem opata z opactwa sandomierskiego. Po raz drugi Bolesław Szczodry zimował w Przemyślu w czasie powrotu z wyprawy na Węgry, gdzie interweniował w sporze o tron węgierski. Opuszczając Przemyśl, pozostawił tam silną załogę polską. Od 1079 do 1086 ziemią przemyską rządził kolejny władca Polski, brat Szczodrego – książę Władysław Herman.
W 1086 Ruryk Rościsłowicz usunął z Przemyśla załogę polską i mianował siebie udzielnym księciem przemyskim. Wydarzenie to zapoczątkowało okres istnienia samodzielnego ruskiego Księstwa Przemyskiego, ze stolicą w Przemyślu, rządzonego przez ród Rurykowiczów.
Po śmierci Ruryka Rurykowicza władzę nad Księstwem Przemyskim przejął jego brat Wołodar, który toczył krwawy spór z Dawidem Igorewiczem. W związku z bratobójczymi wojnami, jakie prowadzili między sobą Rościsławowicze o panowanie nad ziemiami czerwieńskimi, książęta Rusi zwołali w 1097 zjazd w Lubeczu. Na zjeździe uchwalono podział posiadłości Rościsławowiczów i prawo ich dziedziczenia. Na mocy podjętych uchwał ziemia czerwieńska z Przemyślem pozostała przy Rościsławowiczach. Książę kijowski Świętopełk Izosławowicz nie pogodził się z takim rozwiązaniem i po uzyskaniu pomocy Węgrów, w 1099 próbował zająć Przemyśl. W bitwie która rozegrała się na polach pod Wiarem, połączone wojska Wołodara, Dawida Igorewicza i Połowców rozbiły wojska Świętopełka i Węgrów.
W 1119 książę Wołodar zbudował w obrębie zamku przemyskiego katedrę prawosławną, w której miano chować książąt i władyków. Sam Wołodar był nieprzychylnie nastawiony do Polski, rządzonej wówczas przez Bolesława Krzywoustego. W celu zneutralizowania niebezpieczeństwa ruskiego, płynącego od strony Przemyśla, w 1119 rycerz polski Piotr Wołost rozkazał swoim ludziom porwać Wołodara. Podczas polowania w podprzemyskich lasach został on uwięziony przez polskich wojów i przekazany Krzywoustemu. Po złożeniu zobowiązania o zaniechaniu wrogich akcji wobec Polski i zapłaceniu znacznego okupu został wkrótce Wołodar wypuszczony. Nie dotrzymał on jednak złożonego księciu polskiemu zobowiązania, i jak relacjonuje Jan Długosz w 1124 jego syn Wołodymirko najeżdża ziemie polskie, dochodząc aż do Biecza, uprowadzając z zajętych terenów na Ruś stada bydła. W odwecie Bolesław Krzywousty wkroczył na tereny Księstwa Przemyskiego i zadał klęskę wojskom Wołodara pod Wilichowem.
Po śmierci Wołodara panowanie nad Księstwem Przemyskim przejął jego starszy syn Rościsław. Toczył on walkę o utrzymanie spadku po ojcu z bratem Wołodymirkiem, który poprzez małżeństwo z córką króla węgierskiego zabezpieczył sobie pomoc Węgrów. W 1126 umarł Rościsław, a Wołodymirko przejmując cały spadek Rościsławowiczów, przeniósł w 1134 stolicę swojego poszerzonego księstwa z Przemyśla do Halicza. Po tym wydarzeniu gród przemyski spadł do roli drugorzędnego miasta na Rusi Halickiej. Wołodymirko toczył liczne wojny z Polakami i Węgrami, dzięki którym rozszerzył tereny swojego księstwa od Wisłoka i Sanu aż po Dunaj. W 1144 rozpoczął wojnę z księciem kijowskim Izasławem, wspieranym przez Polaków i Węgrów. W 1152 doszło do generalnego starcia. Wołodymirko otoczony w grodzie przemyskim przez znaczne siły węgierskie, dowodzone przez królaGejzę II i oddziały ruskie księcia Izasława przyjął bitwę przy brodach na prawym brzegu Sanu, ponosząc w niej wielką klęskę. Wypuszczony z niewoli węgierskiej, zmarł wkrótce w Haliczu. W 1206 władzę nad księstwem przemysko-halickim przejęli bracia Igorowicze z rodziny Rościsławowiczów.
Przez dziesiątki lat o bogate tereny Rusi Czerwonej spory toczyli nie tylko potomkowie Jarosława Mądrego, lecz także Polacy, Węgrzy i Litwini. W 1214 doszło do porozumienia między Polską i Węgrami, które kończyło rywalizację tych państw o tereny Rusi Czerwonej. Traktat spiski oddawał Przemyśl polskiemu księciu Leszkowi Białemu, Halicz zaś przypadł pięcioletniemu królewiczowi węgierskiemu Kolomanowi. Młodziutki książę został ożeniony z trzyletnią córką Leszka Białego – Salomeą i następnie oboje zostali koronowani na władców Królestwa Halickiego.
Z czasem Przemyśl zaczął tracić jednak pozycję stołecznego grodu na rzecz Halicza. Po śmierci Daniela jego syn Lew Daniłowicz, książę halicko-przemyski i władca ziemi bełskiej, udawał się na wyprawy łupieżcze z Tatarami na Węgry i Polskę. Po śmierci księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego zaczął on czynić starania o tron polski. W celu uzyskania przychylności Polaków nadał im w Przemyślu przywilej wyłączający ich spod prawa ruskiego, a miastu samorząd i możliwość korzystania z prawa magdeburskiego (ok. 1280 r.). Po śmierci Lwa Daniłowicza, władzę nad księstwem halicko-przemyskim objął jego syn Jerzy, który wspierał Władysława Łokietka w walce z Czechami o tron krakowski.
Po wymarciu Rurykowiczów, Władysław Łokietek osadził w Haliczu ich siostrzeńca, a swojego kuzyna, Piasta mazowieckiego Bolesława. Po objęciu tronu halickiego przeszedł na prawosławie i przyjął imię dziada po kądzieli, Jerzego I. Był on spowinowacony z Kazimierzem Wielkim, będąc szwagrem jego żony, Aldony, córki Giedymina Wielkiego, księcia litewskiego.
W 1338 Bolesław Jerzy II uczynił swoim spadkobiercą króla polskiego Kazimierza Wielkiego. W 1340 został zamordowany w wyniku spisku części bojarów halickich pod wodzą namiestnika Przemyśla Detki, którzy korzystali z pomocy Tatarów. Żonę Trojdenowica bojarzy utopili w przerębli. Celem spisku była chęć zdobycia władzy nad ziemią przemyską. Po tragicznej i bezpotomnej śmierci Jerzego II, księstwo halicko-przemyskie zajął Kazimierz Wielki.
Po przejęciu Przemyśla, Kazimierz Wielki buduje nowy murowany zamek istniejący do dziś. Dzięki przywilejom królewskim, w mieście chętnie zaczęli osiedlać się rzemieślnicy i kupcy z Niemiec, o czym świadczą księgi miejskie z XV wieku. Następca Kazimierza Ludwik Węgierski - król Polski i Węgier, oddał w 1372 Ruś Czerwoną w zarząd Władysławowi Opolczykowi, a po odwołaniu go w 1378, wciela Ruś do Węgier. Po śmierci Ludwika, rządy sprawuje jego córka królowa Maria Andegaweńska, która w 1384 uposażyła biskupstwo przemyskie. Wiosną 1387 ziemie te przyłączyła do Polski siostra Marii – królowa Jadwiga, dwa lata później Władysław Jagiełło nadaje miastu prawo magdeburskie.. W 1410 ziemia przemyska wystawiła własną chorągiew w bitwie pod Grunwaldem. W 1498 miasto pada łupem odwetowej wyprawy hospodara mołdawskiego Stefana III. Od XV do XVIII w. Przemyśl był siedzibą sądownictwa szlacheckiego: ziemskiego i grodzkiego. Na wiek XV i XVI przypada okres największego rozkwitu miasta, które staje się jednym z najbogatszych w Koronie. Budowane są mury miejskie, wodociągi, nowy ratusz, kamienice i kościoły. Mieszkańcy miasta otrzymują liczne przywileje królewskie, które przyczyniają się do wzrostu gospodarczego. Oprócz Polaków, Rusinów i Niemców mieszkają tu również Żydzi, którzy mają swoją własną dzielnicę. Miasto jest siedzibą dwóch biskupów: prawosławnego i katolickiego. Po zawarciu w 1596 unii brzeskiej, prawosławny biskup przemyski Michał Kopysteński odmówił przystąpienia do niej, co spowodowało blisko 100 letni konflikt ze zwolennikami unii, którzy od 1610 mieli własnego biskupa. Dopiero w 1691 biskup Innocenty Winnicki przystąpił do jedności z kościołem rzymskim. Od połowy XVII wieku miasto, podobnie jak cały kraj, chyli się ku upadkowi. Decydujący wpływ mają tu liczne wojny, którymi nękają państwo polskie najeźdźcy: Tatarzy, Kozacy (1648), Szwedzi (1655), Węgrzy (1657). W całej Polsce ziemia przemyska w XVII wieku jest znana głównie z walk szlachty, której wybryki były trudne do poskromienia. Barwnie opisał to Władysław Łoziński w swoim dziele „Prawem i lewem”. Wiek XVII to również fundacje nowych klasztorów: jezuitów, karmelitów, bonifratrów, misjonarzy, benedyktynek. Jezuici zakładają w 1628 kolegium, misjonarze prowadzą naukę w seminarium duchownym, benedyktynki prowadzą edukację dla dziewcząt. Handel został zdominowany przez kupców żydowskich. W XVIII wieku do upadku miasta przyczyniają się częste przemarsze koronnych i obcych wojsk, które pobierają wysokie kontrybucje. Aby zapełnić miejską kasę, rajcy zaciągają pożyczki w m.in. w klasztorach i u Żydów. W 1754 pierwszą w mieście drukarnię zakłada Adam Klein. W latach 1756-64 starostą przemyskim jest przyszły król Polski Stanisław August Poniatowski.
Podczas pierwszego rozbioru Polski w 1772 Przemyśl wraz z południową Małopolską przeszedł pod panowanie Habsburgów. Przemyśl stał się stolicą jednego z 20 cyrkułów. Wkrótce nastąpiły liczne wyburzenia w tkance miasta. Rozebrano ratusz i mury miejskie, a kasacji uległy zgromadzenia dominikanów, dominikanek, bonifratrów, karmelitów, jezuitów i bazylianów. Klasztor dominikanów przeznaczono na urząd cyrkułu, a w klasztorze dominikanek umieszczono szpital dla okupacyjnych wojsk austriackich. Nastał czas zastoju w rozwoju miasta, wzmagany powodziami (1836, 1837, 1849), zarazami (1831, 1849) i głodem (1830, 1847).
Druga połowa wieku XIX przyniosła ożywienie gospodarcze, a przełomem było poprowadzenie w 1861Kolei galicyjskiej im. Karola Ludwika łączącej Wiedeń z Krakowem oraz Lwowem. W 1872 otwarto zaś pierwszą Węgiersko-Galicyjską Kolej Żelazną, która poprzez Zagórz i przełęcz Łupkowską umożliwiła bezpośrednie połączenie z Budapesztem. Miasto znacznie się rozbudowało poza dawny obszar murów miejskich. W 1883 roku Leopold Hauser wydał Monografię Miasta Przemyśla[.
Do końca panowania austriackiego Przemyśl pozostał trzecim co do wielkości i znaczenia miastem Galicji, po Lwowie i Krakowie.
W czasie I wojny światowej Przemyśl był oblegany dwukrotnie jako austro-węgierska Twierdza Przemyśl. Jej dowódcą w tamtym okresie był Herman Kusmanek. Było to najdłuższe oblężenie w trakcie I wojny światowej. Podczas wyzwalania Przemyśla z rąk ukraińskich w listopadzie 1918 doszło do zamieszek anty-żydowskich, którzy zostali oskarżeni o sprzyjanie Ukraińcom. Po I wojnie światowej od 23 grudnia 1920 r. do 18 sierpnia 1945 znajdował się na terenie województwa lwowskiego. Od 1945 do 1974 wchodził w skład województwa rzeszowskiego. W latach 1975 -1998 jest siedzibą władz województwa przemyskiego a po reformie administracyjnej od 1999 r. wchodzi w skład województwa podkarpackiego. W 2018 r. zespół staromiejski Przemyśla oraz kompleks „Twierdzy Przemyśl” zostały wpisane na listę pomników historii.(Informacje o historii Przemyśla zaczerpnięte z Wikipedii – Przemyśl).
Mając taką wiedzę ruszamy zwiedzać Przemyśl zaczynając od słynnego przemyskiego bazaru. Następnie nasz dzielny wojak Szejk, czyli przewodnik, prowadzi nas pod 11 bramę Twierdzy Przemyśl. Tu zapoznajemy się z komentarzem naszego przewodnika na temat znaczenia oraz roli, jaką odegrała Twierdza Przemyśl w I wojnie światowej. Spacerując po przemyskich uliczkach skąpanych promieniami lipcowego słońca docieramy do wieży zegarowej, w której mieści się muzeum dzwonów i fajek słynnych na całym świecie. Przechodzimy przez 8 kondygnacji, na których zgromadzone są wspaniałe wręcz unikatowe fajki i dzwony by na koniec dotrzeć na platformę widokową skąd podziwiamy wspaniałą panoramę Przemyśla. Po krótkiej sesji zdjęciowej na Wieży Zegarowej udajemy się krętymi uliczkami pod Zamek Kazimierzowski a następnie zwiedzamy barokowy klasycystyczny kościół Franciszkanów, barokowy kościół Reformatów, XVII-wieczną archikatedrę greckokatolicką oraz ponad tysiącletnią archikatedrę rzymskokatolicką. Strudzeni 4 godzinnym zwiedzaniem Przemyśla czas na odpoczynek, kawę i smaczny posiłek w barze Pryzmat. Pokrzepieni na ciele i duchu udajemy się w kierunku przemyskiego rynku i starówki, po kilku minutach docieramy do pomnika dzielnego wojaka Szwejka i towarzyszącego mu małego pieska , gdzie robimy sobie grupowe pamiątkowe zdjęcie. Rynek przemyski jest unikatowy a wszystko to przez rzadko obecnie spotykany kamienny bruk i znaczną pochyłość terenu. Na koniec schodzimy do przemyskich podziemi. Przemyska trasa podziemna to fragment sięgającej średniowiecza zabudowy miasta usytuowana w dwukondygnacyjnych piwnicach mieszczących się pod budynkiem Rynek nr.1. Piwnice, które zwiedziliśmy służyły niegdyś przemyskim kupcom do przechowywania towarów. Najciekawsza część trasy to liczący ponad 100 metrów fragment kolektora sanitarnego z XVII wieku. Na koniec dnia udajemy się na Kopiec Tatarski skąd rozciąga się wspaniała panorama na Przemyśl i Kotlinę Sandomierską oraz Pogórze Przemyskie. Według legend, kopiec usypali Tatarzy, którzy pochowali tu swojego poległego w walce kompana. Niektórzy mówią, że tu jest pochowany wódz Hunów – Atylla, a jeszcze inni, że mieści się tu mogiła księcia lechickiego Przemysława – Lestka. Widok z tego miejsca jest niesamowity zwłaszcza przy takiej pogodzie, jaka nam towarzyszyła przez cały dzień.
Pełni wrażeń - po całym dniu zwiedzania, zmęczeni, ale wzbogaceni o wiedzę, którą przekazał nam przewodnik – wracamy w rodzinne strony. Może już wkrótce spotkamy się znów przy realizacji następnego zadania z dziedziny kultury poświęconemu kultywowaniu polskich miejsc pamięci narodowej.
Powyższe zadanie pod nazwą „Poznaj swój kraj – Przemyśl – miasto na szlaku” zrealizowane zostało z wykorzystaniem środków własnych TS Wolni Kłaj oraz przy wsparciu finansowym Powiatu Wielickiego, Urzędu Gminy Kłaj oraz wpłat własnych beneficjentów.
Jerzy Czubak
