Dwunasta lekcja Historii z Wolnymi poświęcona jest historii ziemi Warmińsko Mazurskiej, która przez wieki stała się obiektem rywalizacji trzech potężnych sąsiadów: Zakonu Krzyżackiego, Wielkiego księstwa Litewskiego i Królestwa Polskiego.
W XIV wieku rosnące w siłę państwo Krzyżackie starało się skłócić ze sobą Polskę i Litwę. Na Litwie było wielu przeciwników Unii z Polską, między innymi sam Witold, który oskarżał Jagiełłę o zamordowanie swojego ojca i z tego powodu doszło między Witoldem a Jagiełłą do konfliktu. Zręczne i przemyślane intrygi Krzyżaków doprowadzają pod koniec XIV wieku do porozumienia między zakonem a Witoldem w wyniku, czego w 1404 r. Litwa oddaje zakonowi Żmudź. Po klęsce pod Worsklą w 1399 roku ( gdzie siły sprzymierzone; litewsko- ruskie, rycerzy polskich, i podolskich pod wojewodą krakowskim, Spytkiem II z Melsztyna z piętnastoma działami, ok. 1500 rycerzy mołdawskich pod hospodarem Stefanem I oraz do 15000 Tatarów wiernych Tochtamyszowi zostały doszczętnie rozbite) plany podporządkowania Rusi Moskiewskiej Wielkiemu Państwu Litewskiemu zostały przekreślone, co skłania Witolda do tego by stanąć znowu po stronie Jagiełły. Na początku XV wieku Witold rozpoczyna współprace z Jagiełłą przeciw Zakonowi Krzyżackiemu. Wybuch powstania na Żmudzi w 1409 r. i spory graniczne między Zakonem a Polską zaostrzone najazdem i opanowaniem przez Krzyżaków ziemi dobrzyńskiej doprowadzają 15 lipca 1410 r. pod Grunwaldem do największej wojny średniowiecznej Europy. Po zwycięskiej bitwie przystąpiono do oblężenia Malborka, ale przedsięwzięcie zdobycia Malborka zakończyło się niepowodzeniem, ponieważ Witold z dużą ilością wojska trawionego dyzenterią wycofał się z oblężenia. Ostatecznie w 1411 roku wojna zakończyła się podpisaniem I pokoju w Toruniu na mocy, którego Krzyżacy oddali ziemię dobrzyńską a Litwinom Żmudź. W 1453 roku dochodzi ponownie do 13 letniej wojny z Krzyżakami i choć pierwsza faza wojny była niekorzystna dla Polski ( klęska pod Chojnicami i w 1455 r. pod Malborkiem), to przyczyniła się do tego ze i krzyżacy zaczynają przeżywać kryzys pieniężny, który jest przyczyną ich dalszych klęsk i niepowodzeń. Druga faza od 1462 do 1466 była pomyślna, w 1462 r. przecięto drogę, z której krzyżacy dostawali pomoc a 15 września 1463 r. pokonano krzyżaków na zalewie wiślanym (wojna morska z udziałem kaprów gdańskich Wincentego Stollego i Macieja Kolmenera wraz z posiłkami elbląskimi pod wodzą Jakuba Vochsa i oddziałami króla polskiego a flotyllą krzyżacką). W 1466 r. zawarto II pokój Toruński, który był bardziej korzystny dla Polski. Na mocy tego traktatu Polska otrzymała pomorze gdańskie, ziemię chełmińską, ziemię michałowską, Warmie z Olsztynem, Malbork i Elbląg, które jako Prusy Królewskie miały wejść do Polski. Z reszty ziem powstało państwo zakonne jako lenno polskie. Ostatnia wojna z Krzyżakami to wojna pruska od 1519 do 1521 roku. W końcowej fazie wojny pruskiej Krzyżacy ruszyli w kierunku Dobrego Miasta i spalili miasto Jeziorany. W styczniu 1521 Krzyżacy pokonali Polaków pod murami Lubawy. Następnie Krzyżacy zajęli Nowe Miasto Lubawskie, które poddało się bez walki i uderzyli na Mazowsze w okolicach Żuromina i Mławy. Po 26 stycznia krzyżacki oddział Wilhelma von Schaumburga bezskutecznie szturmował fortyfikacje miejskie Olsztyna przygotowanego do obrony przez administratora kapitulnego Mikołaja Kopernika, który ściągnął z Elbląga do obrony 17 hakownic. W dniu 8 marca 1521 Krzyżacy próbowali zdobyć z zaskoczenia Elbląg. W dniu 27 marca Gdańszczanie zdobyli po walce statek krzyżacki „Kneiphfen” z 75 osobową załogą, zaciężnymi i uzbrojeniem. Ostatecznie żadna ze stron nie potrafiła przechylić szali zwycięstwa na swoją stronę i w obliczu nowego najazdu Turków Osmańskich na Węgry, 5 kwietnia 1521 strony zgodziły się podpisać zawieszenie broni na cztery lata i oddać spór pod sąd rozjemczy Karola V i króla Węgier Ludwika Jagiellończyka. W 1525 upłynął termin zawieszenia broni, jednak Albrecht Hohenzollern nie mógł już liczyć na wsparcie i posiłki ze strony Rzeszy. 8 kwietnia 1525 podpisano traktat królewski, mocą którego Prusy Książęce stały się dziedzicznym lennem Królestwa Polskiego, pozostając w rękach dynastii Hohenzollernów. W dniu 10 kwietnia 1525 roku Albrecht złożył Hołd lenny Zygmuntowi Staremu na rynku w Krakowie. W tym burzliwym okresie w XV i XVI wieku obserwuje się równie dynamiczny rozwój nauki, powstają nowe ośrodki uniwersyteckie w Europie w tym również w Polsce. Rządzący państwami oraz włodarze kościoła pragną mieć wykształconych i mądrych doradców. Rozwój nauk wyzwolonych sięga również do Polski, swobodna wymiana myśli naukowej w europie, rozwój matematyki i astronomii pozwala na opracowanie przez Mikołaja Kopernika nowej teorii heliocentrycznej, którą przedstawił w swoim dziele „O obrotach sfer niebieskich”.
Jerzy Czubak
