W styczniu bieżącego roku przypada 100. rocznica śmierci wielkiego twórcy muzycznego, Władysława Żeleńskiego, który urodził się na terenie naszej gminy w Grodkowicach w 1837 roku. Jest to po Chopinie i Moniuszce najwybitniejszy kompozytor polski. W związku z tym w całej Polsce będą się odbywały liczne koncerty poświęcone jego muzyce i ukażą się prace i publikacje dotyczące tej postaci.
Żeleński przyszedł na świat w starym, nieistniejącym już dziś grodkowickim dworze, w bardzo ciekawej szlacheckiej rodzinie, która jeszcze w poprzedzającym go pokoleniu wyznawała kalwinizm. Dopiero jego ojciec za młodu przeszedł na katolicyzm. Tu na wsi Żeleński spędził swą młodość i przeżył też wielką tragedię – zamordowanie ojca przez chłopów podczas rabacji galicyjskiej. Muzyki uczył się najpierw prywatnie w Krakowie a potem w Szkole Organowej w Pradze (gdzie studiował także filozofię) oraz w konserwatorium w Paryżu. Mieszkał po powrocie do kraju początkowo w Warszawie, natomiast resztę życia spędził w Krakowie i tu zmarł 23 stycznia 1921 roku. W Krakowie, czasy w których działał, nazywa się „erą Żeleńskiego” bowiem nie tylko tu tworzył, ale także zajmował się organizacją życia muzycznego i pedagogiką: założył m.in. krakowskie Konserwatorium Muzyczne, które dało początek dzisiejszej Akademii Muzycznej, dzięki czemu uważa się go za pierwszego rektora tej uczelni. Synem Władysława był znany literat Tadeusz Boy-Żeleński.
Na czoło twórczości Żeleńskiego wysuwają się trzy działy: operowy, kantatowy i pieśniarski. W dziedzinie twórczości operowej jest kontynuatorem Moniuszki, jako najwybitniejszy po nim przedstawiciel polskiej muzyki dramatycznej. Trzy z czterech jego oper (Konrad Wallenrod, Goplana, Janek, Stara baśń) powstały na bazie dzieł Mickiewicza, Słowackiego i Kraszewskiego (w roku 2017 Goplana otrzymała prestiżową nagrodę - International Opera Award, tzw. Operowego Oskara, w kategorii „Dzieło odkryte na nowo”). Liczne kantaty świeckie, głównie w obsadzie na chór męski i orkiestrę, upamiętniają ważne rocznice i daty w historii naszego narodu. Najcenniejsze jednak chyba są pieśni, niezwykle wartościowe muzycznie, o niebanalnej melodyce, rozwiniętej harmonii i ciekawych rozbudowanych akompaniamentach fortepianowych. Komponowane przez Żeleńskiego prawie przez całe życie, pisane były najpierw do tekstów Zaleskiego, Hanki, Mickiewicza, Syrokomli, Lenartowicza, Żmichowskiej, następnie do słów Krasińskiego, Kraszewskiego, Konopnickiej i Asnyka, w końcu do wierszy poetów młodopolskich – Tetmajera, Rydla, Malczewskiego. Te małe arcydzieła wyróżniają się znakomitym warsztatem kompozytorskim i bogactwem pomysłów muzycznych, idealnie dopełniających ich warstwę słowną – partia fortepianu przekracza w nich na ogół granice zwykłego akompaniamentu. Najtrafniej scharakteryzował jego lirykę wokalną Antoni Sygietyński: „Pieśni Żeleńskiego są to prawdziwe klejnoty formy, melodia jest wyrazem nastroju, a akompaniament ściślejszą charakterystyką tego wyrazu”.
Żeleński tworzył także inne utwory, m.in. na fortepian, muzykę kameralną na różne instrumenty oraz dzieła orkiestrowe. Co prawda zaginęły jego obydwie symfonie, które napisał, ale w rękopisach zachowały się inne, bardzo ciekawe kompozycje orkiestrowe, odszukane ostatnio i udostępnione polskim filharmoniom przez Fundację im. Władysława Żeleńskiego.
Fundacja ta została powołana do istnienia w 2016 roku i działa w Grodkowicach, miejscu urodzenia kompozytora. Jej prezesem jest śpiewaczka Marta Trybulec, organizująca od 1997 roku wspólnie z Gminą Kłaj i IHiAR-em koncerty w Pałacu Żeleńskich w Grodkowicach. Celem fundacji jest promowanie i popularyzacja twórczości tego kompozytora oraz prowadzenie badań nad jego życiem i twórczością. W ramach tych działań organizowane są koncerty na terenie Polski oraz prowadzone poszukiwania zaginionych dzieł Żeleńskiego. W wyniku kwerend bibliotecznych oraz zakupów antykwarycznych udało się odnaleźć nieznane dzieła orkiestrowe, fortepianowe i organowe tego ważnego dla kultury polskiej kompozytora.
W roku 2019 fundacja opublikowała wydawnictwo nutowe zawierające niedawno odnalezione utwory fortepianowe (tańce - Polonez, Mazur i Polka), napisane przez Żeleńskiego w wieku 11 lat. Natomiast w roku bieżącym, z okazji 100-lecia śmierci, planowane jest wydanie nieznanych pamiętników kompozytora, listów rodzinnych oraz wspomnień o nim.
Pod koniec ubiegłego roku odbył się na zamku w Dębnie współorganizowany przez fundację koncert pt. „Żeleński – następca Moniuszki”, z udziałem m.in. znanej aktorki, Anny Polony, czytającej fragmenty w/w pamiętników i tekstów wspomnieniowych. Został on zarejestrowany i jest dostępny na YouTube w linku.
W lutym (26 lub 27) w Filharmonii Krakowskiej odbędzie specjalny koncert monograficzny poświęcony Żeleńskiemu z okazji 100-lecia śmierci (online).
Ireneusz Trybulec
