Dnia 20 grudnia w Domu Kultury w Łysokaniach odbyło się spotkanie wraz z prelekcją na temat historii powstania osady w Łysokaniach.
W związku z projektowana budową odcinka autostrady A-4 pomiędzy Krakowem a Bochnią spółka jawna „Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Muzeum Archeologiczne w Krakowie i Uniwersytet Jagielloński – Krakowski Zespół do Badań Autostrad” przeprowadziła w latach 2004 -2007 badania ratownicze na wielokulturowym stanowisku 4 w Łysokaniach, pow. Wielicki, woj. małopolskie. Prace te finansowała Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad w Warszawie. Badaniami, które objęły obszar ponad 3,6 ha, kierowali P. Włodarczak i B. Roczkalski Przygotowywana publikacja wyników tych badań (pod reedakcją R. Naglika i P. Włodarczaka) realizowana jest przez Muzeum Archeologiczne w Krakowie, a dofinansowywana ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Podczas badań odsłonięto pozostałości wielokulturowej osady. Nieliczne jamy z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu sytuowane były pojedynczo lub w niewielkich zgrupowaniach. Stanowiły one pozostałości niewielkich, krótkotrwałych jednodworczych osad. Większość znalezisk pochodziła z okresu rzymskiego. Pozostałości osady z tego okresu czytelne są jako trzy zgrupowania obiektów. Dwa – na północnym-wschodzie i południowym-zachodzie – to typowe dla osad kultury przeworskiej tzw. strefy gospodarcze z piecami i paleniskami. Pozostałe obiekty – półziemianki i naziemne obiekty słupowe – zgrupowane były w dwóch równoległych pasmach oddzielonych ok. 10 metrowej szerokości strefą pozbawioną reliktów osadniczych (tzw. „ulicówka”).
Wyróżniono 18 półziemianek i 55 naziemnych konstrukcji. Wśród tych ostatnich zidentyfikowano 6 obiektów mieszkalnych, tzw. długich domów – dwu- i trójnawowych. Być może do tej grupy należą dwa dalsze obiekty. 47 konstrukcji to obiekty gospodarcze.
Wszystkie półziemianki były najpewniej obiektami gospodarczymi. Poszczególne odcinki ścian każdego z budynków były budowane rozmaitymi technikami (na zrąb, sumik i łątkę, stosowano także plecionkę), a ich długość była także bardzo różna. Było to zapewne podyktowane dążeniem do optymalnego wykorzystania posiadanego budulca. Ściany szczytowe półziemianek miały często zarysy wieloboczne, półkoliste lub trójkątne. W rezultacie strzecha musiała mieć zarys półkolisty.
Występowały one przeważnie w grupach po dwa lub trzy obiekty w układach szeregowych lub nieregularnych. W skład takich zespołów budynków wchodziły obiekty o różnej konstrukcji i wielkości. Najmniejsze to czterosłupowe konstrukcje lub niewielkie formy sześciosłupowe o powierzchni od kilku do kilkunastu metrów kwadratowych. Średnie to głównie konstrukcje sześcio- lub dziewięciosłupowe. Trzeci element zespołów stanowiły obiekty o powierzchniach od ok. 20 do 43,5 m². Powtarzalność tego schematu pozwala sądzić, że konstrukcje tworzące zespół były sobie współczesne. Można także stwierdzić, że obiekty o zbliżonej wielkości, niezależnie od rodzaju konstrukcji, pełniły w poszczególnych zespołach identyczną, ściśle określoną funkcję gospodarczą. W niektórych przypadkach można także wskazać z dużym prawdopodobieństwem związane z zespołami gospodarczymi współczesne im budynki mieszkalne. Są to cztery dwunawowe długie domy rozmiarach 8 – 12 m x 5 – 5,8 m. Zróżnicowana głębokość jam posłupowych i brak części słupów w tych konstrukcjach pozwalają sądzić, że zrekonstruowane zarysy, przynajmniej najkrótszych z nich, są niepełne. Grupę długich domów reprezentuje ponadto częściowo zachowany trójnawowy budynek z podcieniami o długości 24 m.
Ryc. Stanowisko 4 w Łysokaniach w trakcie badań. Widok od wschodu.
Ryc. Centralna część stanowiska w trakcie eksploracji. Widok od wschodu. Widoczne ślady po słupach stanowiących pierwotnie elementy konstrukcji budynków.
W poszczególnych zgrupowaniach występują po dwa lub trzy pojedyncze obiekty lub zespoły budynków o identycznych lub bardzo zbliżonych kształtach, wielkości, konstrukcji i usytuowaniu. Takie „kopie” w obrębie zgrupowania obiektów zostały zinterpretowane jako kolejne fazy budowlane funkcjonującego tam gospodarstwa. Analogicznie należy zapewne tłumaczyć występowanie tam równolegle usytuowanych 2 – 3 półziemianek. Na tej podstawie uznano, że na przebadanej osadzie w skład hipotetycznej zagrody wchodził zespół trzech funkcjonalnie zróżnicowanych naziemnych obiektów gospodarczych (brogi, spichlerze i inne budynki o trudnej obecnie do określenia funkcji), półziemianka będąca zapewne również obiektem do przechowywania żywności oraz budynek mieszkalny. Ilość rejestrowanych jam posłupowych - pojedynczych lub występujących w niewielkich grupach – wskazuje, że w obrębie zagrody lub przyległego do niej pola znajdowały się liczne inne niewielkie konstrukcje związane z funkcjonowaniem gospodarstwa (np. stogi, szopy itp.).
Na podstawie najlepiej czytelnych założeń można stwierdzić, że powierzchnia obszaru, na którym lokowano główne budynki zagrody (półziemiankę i trzy naziemne obiekty gospodarcze i budynek mieszkalny) wynosiła od 11 do 13,5 ara. Brak czytelnych pozostałości ewentualnych ogrodzeń czy rowów nie pozwala na precyzyjne rozgraniczenie pozostałości hipotetycznych zagród i związanych z nimi pól. Dlatego przy próbie wyliczenia powierzchni przynależnej do zagród przyjęto, że umowna granica między nimi przebiega w połowie odległości między czytelnymi zgrupowaniami dużych obiektów. Tak określoną hipotetyczną szerokość działki zagrodowej wyliczono na 40 do 70 m. Długość tych działek wyznacza w poszczególnych zgrupowaniach zasięg występowania obiektów z wszystkich faz budowlanych. W północno-wschodnim pasie zabudowy jest to 40 – 45 m, a w południowo-zachodnim 50 – 55 m. W rezultacie można przyjąć, że obszar przynależny do pojedynczej zagrody obejmował teren o powierzchni od ok. 20 do 40 arów. Jeśli wziąć pod uwagę także niezabudowane obszary przylegające do zagrody (po uwzględnieniu ograniczeń wynikających z konfiguracji terenu i lokalizacji obiektów w strefach gospodarczych) wartości te wynosiłyby od ok. 45 do 60 arów.
Budynki w Łysokaniach lokowane były skośnie w stosunku do linii stoku, co stanowiło utrudnienie zarówno podczas ich budowy, jak i użytkowania. Przyczyną był pasmowy układ zabudowy niedostosowany do ukształtowania terenu. Jego przebieg jest zgodny natomiast ze sposobem orientowania budynków na sąsiednim stanowisku 33 w Brzeziu. Tam takie ukierunkowanie zabudowy, biorąc pod uwagę ukształtowanie terenu w północnej części stanowiska, było w pełni uzasadnione i racjonalne. Powielenie systemu zabudowy z Brzezia w powstającej satelitarnej osadzie w Łysokaniach musiało więc wynikać z konieczności dostosowania się do istniejącej już siatki pól. Oznacza to, że przy powstawaniu osady w Brzeziu musiało dojść wówczas nie tylko do ustalenia zasad zagospodarowania tamtejszego cypla, ale także do podziału terenów rolniczych na sąsiednich obszarach, tj. m. in. na cyplu związanym z osada w Łysokaniach. Sądzić więc można, że osada w Łysokaniach powstała jako rodzaj przysiółka ulokowanego na użytkowanych dotąd rolniczo terenach.
Osada w Łysokaniach powstała nie później niż w fazie C1b młodszego okresu rzymskiego. Koniec jej funkcjonowania zapewne wyznacza chronologia trójnawowego długiego domu 1167. Uzyskana data radiowęglowa próbki spalonego drewna z tego obiektu (257-392calAD, a 332-382calAD przy prawdopodobieństwie 62,9%) pozwala brać pod uwagę możliwość funkcjonowania budynku jeszcze u schyłku okresu rzymskiego.
Ryszard Naglik
Muzeum Archeologiczne w Krakowie
Włodzimierz Maciejasz
Sołtys i Radny Łysokań
